Fundacja rodzinna i alternatywne formy zarządzania majątkiem rodzinnym

Fundacja rodzinna i alternatywne formy zarządzania majątkiem rodzinnym – wprowadzenie

W świecie rosnącej złożoności prawnej, podatkowej i rodzinnej, utrzymanie oraz przekazanie majątku między pokoleniami staje się nie tylko wyzwaniem, ale i sztuką strategicznego planowania. Przedsiębiorcy rodzinni, osoby zamożne i właściciele firm coraz częściej poszukują nie tylko sposobów ochrony majątku przed nieprzewidywalnością życia, ale także narzędzi umożliwiających sprawne i uporządkowane przekazanie go kolejnym pokoleniom. W odpowiedzi na te potrzeby powstają różne modele zarządzania majątkiem rodzinnym – od instytucjonalnych fundacji po elastyczne struktury typu trust czy nowoczesne Family Office.

W 2023 roku do polskiego porządku prawnego wprowadzono fundację rodzinną – rozwiązanie wzorowane na sprawdzonych konstrukcjach znanych z jurysdykcji takich jak Liechtenstein czy Holandia. To istotna zmiana, która po raz pierwszy umożliwia tworzenie dedykowanej struktury prawnej do długofalowego zarządzania majątkiem rodzinnym w ramach polskiego prawa. Jednak obok niej istnieje wiele alternatywnych form – zarówno lokalnych, jak i zagranicznych – które pozwalają osiągnąć podobne cele z różnym stopniem elastyczności, ochrony i efektywności podatkowej.

W niniejszym opracowaniu przyglądamy się pięciu kluczowym formom zarządzania majątkiem rodzinnym: polskiej fundacji rodzinnej, zagranicznej fundacji prywatnej, trustowi jako strukturze anglosaskiej, Family Office jako modelowi doradczemu oraz holdingowi rodzinnemu jako klasycznemu wehikułowi spółkowemu. Omawiamy ich formy prawne, funkcje, elastyczność, konsekwencje podatkowe, mechanizmy ochrony aktywów oraz możliwości sukcesji międzypokoleniowej. Celem jest dostarczenie praktycznego i porównawczego przewodnika, który pozwoli właścicielom firm, inwestorom oraz doradcom świadomie wybrać strukturę najlepiej dopasowaną do ich potrzeb – tu i teraz, ale także z myślą o przyszłości.

Forma prawna

• Fundacja rodzinna (PL) – nowa instytucja prawa polskiego (ustawa z 2023 r.), mająca formę niezależnej osoby prawnej. Zakłada ją osoba fizyczna (lub kilka, choć w przypadku testamentu tylko jedna). Majątek wniesiony do fundacji rodzinnej staje się własnością fundacji i nie wchodzi do masy spadkowej fundatora. Fundacja rodzinna funkcjonuje na podstawie statutu i wpisu do rejestru prowadzonego przez sąd.
• Fundacja prywatna (zagraniczna) – podobnie jak fundacja rodzinna ma osobowość prawną, niezależną od założyciela. W praktyce są to fundacje rejestrowane w jurysdykcjach przyjaznych majątkowo (np. Liechtenstein, Szwajcaria), często przez przedsiębiorców polskiego pochodzenia. Podobnie jak FR, są tworzone zwykle w celu gromadzenia i zarządzania majątkiem na rzecz beneficjentów.
• Trust (common law) – nie stanowi odrębnego podmiotu prawa polskiego ani osoby prawnej, lecz relację powierniczą. Aktywa powierza się trustee’owi, który zarządza nimi zgodnie z warunkami ustanowionymi przez trustora (fundatora). Trusty funkcjonują przede wszystkim na zasadach prawa anglosaskiego; w Polsce można korzystać z nich przez zakładanie struktur za granicą, jednak trust nie ma osobowości prawnej.
• Family Office (FO) – nie jest jednolitą formą prawną, lecz zbiorem usług oraz struktur organizacyjnych dla rodziny. Może przyjmować formę spółki, działu firmy lub indywidualnych spółek świadczących usługi zarządzania majątkiem. Celem jest kompleksowa obsługa rodzinnego majątku (inwestycje, doradztwo), nie zaś obowiązkowa rejestracja czy szczególne formy prawne.
• Holding rodzinny – typowo spółka kapitałowa (z o.o. lub akcyjna) stanowiąca centrum grupy firm rodzinnych. Holding skupia udziały lub akcje w różnych spółkach zależnych, konsolidując własność i kontrolę nad majątkiem rodziny. Ma osobowość prawną według ogólnych zasad kodeksu spółek handlowych – działa jak zwykła grupa kapitałowa.

Funkcje

• Fundacja rodzinna – zabezpiecza ciągłość majątku rodzinnego poprzez formalne oddzielenie go od osób fizycznych. Jej głównymi celami są niepodzielność majątku, kontynuacja zarządzania oraz zapewnienie długoterminowego wsparcia finansowego beneficjentom. W praktyce fundator określa warunki wypłaty środków (np. osiągnięcie określonego wieku, wykształcenia) i składu organów (zarząd, rada fundacji) według własnej woli.
• Fundacja prywatna – pełni analogiczne funkcje co fundacja rodzinna, ale za granicą. Służy gromadzeniu i zarządzaniu majątkiem przekazanym przez fundatora na rzecz wskazanych beneficjentów. Pozwala na skuteczne zabezpieczenie aktywów i zaplanowanie sukcesji (planowanie spadkowe). Fundator może dowolnie kształtować uprawnienia beneficjentów, warunki wypłat i zasady kontroli nad fundacją. Dzięki osobowości prawnej fundacji prywatnej aktywa są odrębne od majątku fundatora, co umożliwia uniknięcie typowych konfliktów korporacyjnych.
• Trust – również służy celom sukcesyjnym, zabezpieczeniu i zarządzaniu majątkiem. Dzięki powiernictwu aktywa rodzinne są przekazywane trustee’owi, który zarządza nimi zgodnie z zapisami trustu. Trust umożliwia bardzo elastyczne ustalanie warunków świadczeń dla beneficjentów, często z zachowaniem poufności (choć brak osobowości prawnej może utrudniać transparentność). Podobnie jak fundacje, trusty umożliwiają odroczenie wypłat i ustalanie ich w specyficzny sposób (np. stałe świadczenia na cele edukacyjne, wspieranie działalności charity).
• Family Office – działa jako centrum usług rodziny: organizuje portfel inwestycyjny, zarządza nieruchomościami, prowadzi księgowość, wspiera planowanie podatkowe i sukcesyjne. Cechą wyróżniającą jest holistyczne podejście: FO integruje różne aspekty (inwestycje, ryzyko, prawo, edukacja następnego pokolenia) w długoterminową strategię rodziny. Nie prowadzi działalności operacyjnej firmy (zwykle nie produkuje czy handluje), lecz doradza i monitoruje majątek, działając jak strategiczny partner rodziny.
• Holding rodzinny – jego funkcją jest przede wszystkim konsolidacja różnych przedsięwzięć rodzinnych pod jednym „dachem”. Holding ułatwia zarządzanie portfelem spółek zależnych, pozwala na efektywną kontrolę finansów i przepływów pieniężnych oraz umożliwia centralne podejmowanie strategicznych decyzji. W holdingach często stosuje się stałą politykę wypłaty dywidend lub reinwestycji zysków w grupę. Nie służy bezpośrednio drobiazgowym regulacjom sukcesyjnym – sukcesja odbywa się poprzez przekazywanie lub sprzedaż udziałów w holdingu.

Elastyczność

• Fundacja rodzinna – zapewnia stosunkowo dużą elastyczność statutu i celów działalności. Ustawa dopuszcza dowolność w formułowaniu warunków świadczeń oraz składania organów fundacji (np. udziału potomków, opiekunów itp.). Statut fundacji może precyzyjnie określać, kto i na jakich zasadach otrzyma środki, co daje fundatorowi szerokie możliwości dopasowania do specyfiki rodziny. Z drugiej strony, reguluje ją ustawa – nie wszystkie rozwiązania (np. transfer nieruchomości rolnych) mogą być dowolnie ustalone.
• Fundacja prywatna – ma elastyczne zasady wynikające z prawa kraju założenia (np. Liechtenstein bardzo elastyczne, Polska przyszła ustawa przewiduje konkretne zapisy). Podobnie jak fundacja rodzinna, daje ogromną dowolność określania beneficjentów i warunków (tzw. „giętka warunkowość”). Dodatkowo, zagraniczny fundusz prywatny może przewidywać nietypowe rozwiązania (np. różne klasy beneficjentów, dynasty trusts). Jednak tworzenie fundacji prywatnej za granicą wiąże się z ograniczeniem pola manewru przez polskie prawo podatkowe (CFC) i ewentualnie wymaganiami jurysdykcji.
• Trust – niezwykle elastyczny z punktu widzenia ustaleń wewnętrznych: trustor może praktycznie dowolnie określić warunki, beneficjentów i zasady zarządzania aktywami (typowa cecha prawa trustowego). Wysoka elastyczność trustu pozwala dostosować go do bardzo specyficznych potrzeb rodziny. Jednak w Polsce brak jednolitej ustawy o trustach sprawia, że są one mniej przewidywalne formalnie; korzystanie z trustu najczęściej oznacza podporządkowanie się regułom obcego prawa, co może ograniczać swobodę działania (jednak trusty w krajach anglosaskich charakteryzują się właśnie dużą dowolnością).
• Family Office – ma największą elastyczność działania, ponieważ sam dobiera formę prawną i organizacyjną do potrzeb rodziny. Nie jest ograniczony konkretnymi przepisami prawnymi – może szybko zmieniać zakres usług, inwestycji czy strukturę organizacji. Dzięki temu FO może łatwo adaptować się do zmieniających się celów rodziny (np. rozszerzenie działalności o nowe klasy aktywów lub usługi). Jedynym ograniczeniem jest wyobraźnia i potrzeby rodziny, a nie przepisy prawa.
• Holding rodzinny – cechuje go mniejsza elastyczność w porównaniu z powyższymi narzędziami. Holding jako grupa kapitałowa działa według prawa spółek: zmiany struktury (np. emisje nowych udziałów czy fuzje spółek) wymagają formalności (zgromadzeń wspólników, zmian umów spółek). Reguły te są mniej elastyczne niż statut fundacji czy warunki trustu. Holding jest bowiem po prostu spółką działającą na podstawie kodeksu handlowego – każda zmiana własności czy celów inwestycyjnych musi być przeprowadzona zgodnie z prawem spółek (uchwały, zgłoszenia do KRS).

Opodatkowanie

• Fundacja rodzinna – korzysta ze specjalnych reguł: wniesienie majątku do fundacji (przekazanie kapitału) jest neutralne podatkowo (brak VAT, CIT, PIT przy darowiźnie). Fundacja rodzinna sama jest zwolniona z podatku dochodowego (CIT) do momentu wypłaty świadczeń beneficjentom. Przy wypłacie środków beneficjentowi pobierany jest 15% podatek dochodowy (tylko na przychód, bez możliwości odliczeń). Osoby z tzw. „zerowej grupy podatkowej” (np. dzieci, małżonek) są zwolnione z PIT od otrzymanych świadczeń, pozostali płacą 15% PIT. Ponadto świadczenia z FR są zwolnione z podatku od spadków i darowizn. Jedynym wyjątkiem są dochody z niektórych działalności (np. rolnictwo specjalne), które mogą być opodatkowane na zasadach ogólnych.
• Fundacja prywatna (zagraniczna) – opodatkowanie zależy od prawa kraju siedziby. W Polsce środki uzyskiwane z zagranicznegotrustu czy fundacji prywatnej mogą być objęte podatkiem CFC (19% CIT) na właścicielu majątku. Jeśli polski przedsiębiorca założył fundację prywatną za granicą i kontroluje ją jako założyciel lub beneficjent, polskie prawo może traktować ją jak zagraniczną spółkę kontrolowaną, co powoduje opodatkowanie zysków fundacji u podatnika – zwykle stawką 19%. Jednocześnie darowizny do takiej fundacji nie są w świetle polskiego prawa zwolnione z opodatkowania (może się liczyć jako przekazanie na cele prywatne).
• Trust – podobnie jak fundacja prywatna, trusty zagraniczne podlegają polskim regulacjom CFC. Trustee (lub beneficjent) będący podatnikiem w Polsce musi w praktyce opodatkować dochody trustu stawką 19% (CIT) lub 19% PIT (w zależności od konstrukcji). W odróżnieniu od instytucji polskich, trust nie ma specjalnych zwolnień podatkowych ani statusu funduszu inwestycyjnego. Dlatego użycie trustu wiąże się zazwyczaj z obowiązkiem rozliczenia dochodu trustu jako przychodu kontrolującego podatnika.
• Family Office – nie ma odrębnego reżimu podatkowego. Jeśli działająca firma FO osiąga dochody (np. z prowizji lub inwestycji), podlega zwykłemu opodatkowaniu CIT (19%, lub preferencyjnie 9% dla małych firm) lub PIT (jeśli strukturę oparto na osobie fizycznej/działalności gospodarczej). Zyski z inwestycji zarządzanych przez FO są opodatkowane tak jak u każdego inwestora indywidualnego lub instytucjonalnego (np. 19% PIT od dochodu kapitałowego). Nie ma tu automatycznych ulg sukcesyjnych czy zwolnień – FO działa jak zwykły podmiot gospodarczy.
• Holding rodzinny – działa jak każda grupa kapitałowa. Spółki w holdingu płacą standardowy CIT (19%, 9% dla małych spółek). Dywidendy wypłacane między spółkami mogą być zwolnione (np. jeśli spełniony jest warunek 10% udziału przez 2 lata) na podstawie polskich zasad o zwolnieniu z podatku od dywidend. Dodatkowo, spółki w holdingu mogą tworzyć podatkową grupę kapitałową (PGK), co umożliwia konsolidację strat i odroczone rozliczenia, pod warunkiem spełnienia rygorystycznych wymogów (min. kapitalizacyjnych, zatrudnienia). Jednak nie istnieją tu specjalne przywileje sukcesyjne – przekazanie majątku następuje poprzez zwykły obrót udziałami/akcjami i opodatkowanie np. 19% podatkiem od zysków kapitałowych przy sprzedaży udziałów.

Ochrona majątku

• Fundacja rodzinna – zapewnia silną ochronę majątku: aktywa wniesione do fundacji są własnością fundacji, a nie osób fizycznych, co sprawia, że nie podlegają bezpośrednim roszczeniom spadkobierców lub wierzycieli fundatora. Zgodnie z ustawą jej odpowiedzialność ograniczona jest do wartości wniesionego majątku. Głównym celem FR jest ochrona rodzinnego majątku przed działaniami niegospodarnymi lub sporami wewnątrzrodzinnymi. W praktyce oznacza to, że członkowie rodziny nie mogą dowolnie rozporządzać aktywami FR – muszą działać w granicach określonych przez statut i organy fundacji.
• Fundacja prywatna – podobnie jak fundacja rodzinna chroni majątek fundatora: aktywa po wniesieniu do fundacji tracą bezpośredni związek z fundatorem. Przy fundacjach prywatnych obowiązuje to samo podejście: brak udziałów czy udziałowców oznacza, że majątek nie jest łączony z innym majątkiem (np. osobistym czy spółek) fundatora. Tradycyjnie w jurysdykcjach prywatnych fundacja (stawiana jako instytucja trustowa bez właścicieli) pozwala na niedostępność majątku dla wierzycieli fundatora (do wysokości wniesionego wkładu) oraz na zabezpieczenie go przed podziałem w rodzinie.
• Trust – posiada podobne możliwości ochrony: aktywa transferowane do trustu są prawnie własnością trustee’a, oddzieloną od majątku fundatora i beneficjentów. Dzięki temu wierzyciele osobiste fundatora nie mogą sięgać po te aktywa bezpośrednio (praktyka trustowa pozwala na znaczny stopień asset protection, zwłaszcza w tzw. asset protection trusts). W polskich warunkach trust traktuje się często jak zewnętrzną spółkę – także polskie reguły CFC wskazują, że majątek trustu jest oddzielony. Mimo że formalnie brak osobowości prawnej, funkcjonalnie trust zapewnia, że majątek rodzinny nie ulega klasycznemu rozproszeniu na skutek podziałów.
• Family Office – sam w sobie nie gwarantuje ochrony majątku. Działa raczej jako narzędzie zarządzania i nadzoru. Aktywa pozostają własnością tych struktur (np. poszczególnych spółek lub rachunków inwestycyjnych), którymi inwestują prywatni członkowie rodziny. FO może jednak wdrażać rozwiązania zabezpieczające (np. zakładanie SPV, fundacji czy trustów) i realizować politykę zarządzania ryzykiem. Niemniej, z prawnego punktu widzenia Family Office nie ma odrębnej klasy ochrony majątku – jego efektywność zależy od form podmiotów, które obsługuje.
• Holding rodzinny – zapewnia ochronę majątku w sposób pośredni, poprzez kapitałową strukturę spółek. Oddzielenie poszczególnych aktywów w różnych spółkach ogranicza ryzyko: wierzyciel jednej spółki nie ma praw do aktywów innej. Dodatkowo udziałowcy holdingu (rodziny) korzystają z ograniczonej odpowiedzialności spółek kapitałowych (z wyłączeniem sytuacji nadużyć, poręczeń itp.). Jednak aktywa trzymane w holdingu nie są chronione przed skutkami dziedziczenia – przejęcie kontroli odbywa się poprzez przekazanie udziałów lub akcji – nie ma tu specjalnych mechanizmów zapobiegających np. podziałowi majątku między potomków. Efektywność ochrony w holdingu zależy więc od umiejętnego zarządzania spółkami i kontraktów międzywspólników.

Sukcesja międzypokoleniowa

• Fundacja rodzinna – została wprowadzona głównie jako narzędzie sukcesyjne. Dzięki wpisaniu majątku do fundacji, przekazanie jego kontroli następuje zgodnie z woli fundatora, a nie tradycyjnym dziedziczeniem. Beneficjenci FR (np. dzieci, wnuki) uzyskują prawa do określonych świadczeń, nie zaś tytułu właściciela, co ogranicza konflikty. W praktyce fundatorzy mogą przewidzieć różne scenariusze: na przykład zachować udział w podejmowaniu decyzji aż do ustalonego wieku następców czy wymagać spełnienia określonych warunków (np. studia, staż pracy). Majątek utrzymuje się w fundacji nawet po śmierci fundatora, co eliminuje zagrożenie rozdrobnienia i utraty firmowego charakteru przedsiębiorstwa.
• Fundacja prywatna – analogicznie służy planowaniu sukcesji, tyle że według zagranicznych wzorców. Pozwala rozłożyć przekazywanie majątku w czasie i warunkować je spełnieniem przez beneficjentów określonych obowiązków. W fundacjach prywatnych (zwłaszcza poza Polską) często używa się np. trustów wkładów (wkład celowy) czy przygotowuje mechanizmy zmiany beneficjentów na wypadek śmierci. Główną przewagą jest tzw. testamentowa ciągłość – po śmierci fundatora fundacja działa nadal według jego statutu, bez konieczności ponownego podziału majątku.
• Trust – również popularny w planowaniu sukcesyjnym. Fundator (trustor) wskazuje beneficjentów i warunki, na jakich mają oni korzystać z majątku. Trusty rodzinne (family trust) umożliwiają wyznaczenie opiekuna dla małoletnich beneficjentów, definiowanie kolejnych pokoleń uprawnionych do otrzymywania świadczeń, a także zachowanie ciągłości zarządzania poza sądowną procedurą spadkową. Dzięki oddzieleniu majątku, trusty eliminują część wymogów formalnych dziedziczenia, ale jednocześnie mogą wymagać dostosowania się do obcych jurysdykcji (zwłaszcza przy zmianach beneficjentów).
• Family Office – nie jest bezpośrednim instrumentem prawnym sukcesji, lecz wspomaga ten proces. FO może pomagać w przygotowaniu planu sukcesji (np. opracowanie konstytucji rodzinnej, wytycznych dla następców czy struktur inwestycyjnych). Często FO obsługuje przekazanie udziałów w spółkach (doradza przy przekazaniu dywidend czy administrowaniu wierzytelnościami spadkowymi). Jednak sama instytucja Family Office nie reguluje praw beneficjentów – rolą FO jest koordynacja strategiczna i edukacja następnych pokoleń.
• Holding rodzinny – sukcesja odbywa się tu przez własność korporacyjną: udziałowcy holdingu (członkowie rodziny) mogą przekazywać sobie udziały lub akcje (np. w drodze darowizny czy dziedziczenia). Holding może ułatwiać sukcesję, bo zaangażowanie w firmach zależnych ogranicza się do relatywnie mniejszej liczby podmiotów (zamiast dziesiątek bezpośrednich udziałowców). Niemniej, bez dodatkowych regulacji (np. umów wspólników z zastrzeżeniem skupu części udziałów) tradycyjne prawo spadkowe wciąż ma zastosowanie – w praktyce spółka holdingowa będzie musiała zmierzyć się z zachowkiem czy podziałem geograficznym pomiędzy spadkobiercami. Nie oferuje więc automatycznych rozwiązań takich jak fundacja czy trust, lecz jest prawną formą przekazywania kontroli poprzez akcje i udziały.

Podsumowanie: 
Fundacja rodzinna i fundacje prywatne stanowią formalne wehikuły sukcesyjne z osobowością prawną, które skupiają majątek na rzecz rodziny i zapewniają elastyczne warunki przekazywania świadczeń (z ochroną podatkową w granicach ustawy). Trusty dają podobne możliwości (szczególnie w jurysdykcjach anglosaskich), jednak nie są częścią polskiego porządku prawa i podlegają polskim regulacjom CFC. Family office to rozwiązanie operacyjne – instytucja doradcza nieformalnie łącząca wszystkie potrzeby rodziny, ale bez własnego modelu prawnego. Holding to klasyczna forma kapitałowa: spółki rodzinne skoncentrowane w grupie, oferujące ograniczoną odpowiedzialność i konsolidację, jednak pozbawione specjalnych mechanizmów sukcesyjnych czy ochronnych, charakterystycznych dla fundacji czy trustów.